Postavljanje mernih mesta, izbor zagađujućih materija, metode uzorkovanja i metode
određivanja u Programu kontrole kvaliteta vazduha u skladu su sa domaćom regulativom
Pravilnikom (»Službeni glasnik Republike Srbije«, br. 54/92) i za pojedine segmente sa Air
Quality guidelines, WHO, 1999., Council Directive 96/62 IEC i Council Directive 1999/30/EC
22. april 1999.

a) Zaštita zdravlja ljudi - lokacije za merenje u cilju zaštite zdravlja ljudi treba postaviti tako
da se dobiju podaci o područjima unutar zona i aglomeracija gde se očekuju najviše
koncentracije kojima je populacija izložena direktno ili indirektno za period vremena koji je
značajan za izražavanje granične vrednosti imisije (normativa).

Bliže karakteristike lokacije kao i broj mernih mesta uslovljeni su svrhom merenja. Pravila
za formiranje lokalne urbane mreže nisu univerzalna i pored makroplana samo područje
lokacije određuju sledeći elementi:

1. Namena površine
2. Pretežan način izgradnje na području
3. Način zagrevanja

- grad/urbani centar,
- urbano šire područje,
- suburbano/stanovanje,
- na ivici trotoara/u blizini puta,
- industrija i zanatstvo,
- ruralno/zelene i rekreativne površine,
- orijentisano ka izvoru,
- zatvoren prostor.

Od 1965. godine kada je donet Zakon o zaštiti vazduha od zagađivanja ("Sl. list SFRJ, br.
30/65) sa pratećom podzakonskom regulativom stanje kvaliteta vazduha sagledavano je u
skladu sa zakonskim propisima. Ubrzani razvoj grada, industrijalizacija i razvoj saobraćaja
uticali su da gradska uprava krajem sedamdesetih i početkom osamdesetih donese niz
gradskih odluka u okviru nadležnih sekretarijata, u cilju zaštite vazduha od prekomernog
zagađivanja. Tako je Operativnim programom ekološke zaštite Beograda za period
1980-1985. uspostavljen Program sistematskog praćenja stepena zagađenosti vazduha na
teritoriji Beograda koji je finansirao nadležni gradski sekretarijat. Sa razvojem grada,
povećavao se obim i vrste ispitivanja zagađujućih supstanci, predviđenih Programom
kontrole.

8.3 CILJ SPROVOĐENJA PROGRAMA

Cilj programskog i sistematskog merenja zagađenosti vazduha na teritoriji Beograda je
preduzimanje preventivnih mera u svim segmentima, ispitivanje uticaja zagađenog vazduha
na zdravlje ljudi, prirodu i materijalna dobra, praćenje trendova koncentracija,
sagledavanje uticaja preduzetih mera na stepen zagađenosti vazduha i informisanje
javnosti. Metod merenja, oprema, ispitivani parametri kao i interpretacija rezultata,
usklađeni su sa Pravilnikom o graničnim vrednostima, metodama merenja imisije,
kriterijumima za uspostavljanje mernih mesta i evidenciji podataka (“Sl.glasnik RS”, br.
54/92).

Udeo izvora emisije (zagrevanje, saobraćaj i industrija) u zagađivanju vazduha na teritoriji
Beograda različit je za centralnu zonu, širi centar i najširu teritoriju grada. Merna mesta za
uzorkovanje vazduha postavljena su na nivou lokalne urbane mreže, pre svega zbog
kriterijuma sagledavanja zdravstvenih efekata sa uvažavanjem i ostalih važnih kriterijuma
propisanih našim i propisima Svetske zdravstvene organizacije.

U toku 1990. godine započeta su ispitivanja uzoraka vazduha na prisustvo teških metala i
PAU (policikličnih aromatičnih ugljovodonika). Izbor teških metala izvršen je na osnovu
stepena štetnosti po ljudsko zdravlje, a prema klasifikaciji koju daje IRAC (Internacionalna
agencija za istraživanje raka), odabrani su Hrom, Kadmijum, Nikl i Mangan. Za profil
predstavnika PAU odabran je benzo(a)piren (BaP) s obzirom na njegovo dokazano
kancerogeno dejstvo na zdravlje ljudi.

Merenja prizemnog ozona i njegovih prekusora u letnjem periodu započeta su 1992. godine
na tri merna mesta.

Metoda za određivanje sumpordioksida u atmosferi naselja koja se koristi je
Pararozanilinska metoda, ISO-6767, 1990. Ova metoda predviđa merenje 24-satnih
koncentracija na stalnim mernim mestima u gradu. U toku 24 časa prikupi se oko 2m3
vazduha. Apsorpcioni rastvor je kalijumtetrahlormerkurat. Uz dodavanje rastvora
pararozalina i formaldehida nakon određenog vremena čita se apsorbanca rastvora na
spektrofotometru, talasna dužina 540nm.

Čađ se određuje fotoelektričnim refraktometrom prema intenzitetu mrlja na filter-papiru
(ISO 9835: 1993). Kako vazduh prolazi kroz filter papir čestice čađi se zadržavaju na njemu
formirajući mrlju. Čestice koje se zadržavaju su manje ili oko 10mm u prečniku. Gustina
mrlje delom zavisi od mase čestica čađi, a delom od porekla čađi. Koncentracija čađi se
određuje merenjem gustine dobijene mrlje fotoelektričnim refraktometrom. Za analizu se
prikupi takođe oko 2m3 vazduha. Taložne materije prikupljene su metodom sedimentatora
u toku mesec dana, a laboratorijski su određivani sledeći elementi: pH vrednost, količina
rastvorenih materija (kalcijum, hloridi i sulfati) i količina nerastvornih materija (sagorljive
supstance i pepeo). Policiklični aromatični ugljovodonici utvrđivani su kontinualnom
ekstrakcijom metilenhloridom, metodom detekcije i kvantifikacije gasnom hromatografijom
sa masenim detektorom (GTSM). Teški metali određivani su metodom mineralizacije i
identifikacije apsorpcionom spektrofotometrijom (AAS).

8.4 STATISTIČKI POKAZATELJI

Statistički pokazatelji kojima se prikazuju rezultati merenja usklađeni su sa Pravilnikom i
Protokolom SZO, a u cilju sagledavanja potencijalnog rizika po zdravlje stanovništva,
koriste se srednja godišnja vrednost, sezonske vrednosti, percentili vrednosti, procenti
odstupanja od normativa.

Stanje zagađenosti vazduha u Beogradu u odnosu na azotdioksid u periodu
1996-1999-2000 god.

Merenja azotdioksida započeta su 1996. godine i to na devet mernih mesta odabranih pre
svega prema kriterijumu izvora emisije (saobraćaj) i namene površine, a takođe i gustine
stanovanja. Broj dana sa koncentracijom NO2 preko GVI po mernim mestima prikazan je
na sledećim grafikonima.

Taložne materije koje predstavljaju frakciju krupnijih čestica >50mm pa sve do golim okom
vidljivih delova prašine i slično, značajne su sa aspekta sagledavanja opšte čistoće vazduha
naselja, depozicije na zemlju, površinske vode. Sa zdravstvenog aspekta one mogu imati
iritirajući efekat, kao i efekat pogoršanja postojećih obstruktivnih bolesti pluća.

Merenje ukupnih taložnih materija na teritoriji Beograda u 1991., 1995. i 2000. godini po
mernom mestu sa analizom klasičnih parametara, značajnih za sagledavanje zagađenosti
vazduha spoljne sredine prikazano je u narednim tabelama.

Zagađenost taložnim materijama značajnija je za sagledavanje depozicije na zemlju i
površinske vode, a manje za zdravstvene efekte.

Zagađenost vazduha poreklom od saobraćaja

Specifične zagađujuće materije poreklom od izduvnih gasova motornih vozila predstavljaju
značajan indikator zagađenosti vazduha, posebno sa aspekta formiranja letnjeg smoga.
Merna mesta su postavljena na značajnim raskrsnicama i saobraćajnicama i to: raskrsnica
“London” (Srpskih vladara - Kneza Miloša), Tunel (Moše Pijade - Nušićeva), Lion (Bulevar
Revolucije - M.Zečevića), Cvijićeva - 29. novembar, Novi Beograd (Otona Župančića -
Pariske komune).

U narednoj tabeli prikazane su srednje godišnje koncentracije ispitivanih materija:
ugljenmonoksida, azotovih oksida, formaldehida i olova.

Analizirani su olovo, kadmijum, cink, mangan, gvožđe, nikl. Da bi od 1995. godine u
taložnim materijama bili ispitivani olovo, kadmijum i cink u skladu sa Pravilnikom
»Sl.glasnik RS«, br. 52/94. U ispitivanjima 1991. godine nije konstatovano prisustvo
kadmijuma ni na jednom od spomenutih mernih mesta, dok su olovo i cink bili znatno ispod
GVI.

1995. godina: U toku 1995. godine registrovana su merna mesta sa koncentracijom
kadmijuma preko GVI za srednje godišnje vrednosti, a takođe i za cink i olovo.

2000. godina: U toku 2000. godine sadržaj olova kao taložne materije kretao se znatno
ispod GVI od 250mg/m2 dan. Koncentracija kadmijuma je na dva merna mesta prešla GVI
od 5mg/m2 dan što je više za 56,43% od dozvoljene vrednosti.

Maksimalna mesečna koncentracija kadmijuma od 28,4mg/m2 dan registrovana je u maju
mesecu na mernom mestu u ul. Svetog Save na Vračaru.

Srednja godišnja vrednost cinka kao taložne materije za grad bila je 92,5mg/m2 dan, što je
ispod GVI od 400mg/m2 dan. Međutim, treba napomenuti da su se na pojedinim mestima
povremeno javljale visoke koncentracije. Maksimalna koncentracija zabeležena u ul. Svetog
Save na Vračaru iznosila je 2931,5mg/m2 dan.

Značajnost prisustva BaP u česticama čađi u vazduhu spoljnje sredine je u tome što je
mnogobrojnim epidemiološkim i eksperimentalnim ispitivanjima dokazano njegovo
kancerogeno delovanje. Prirodno prisustvo BaP-a izuzimajući šumske požare, skoro je
ravno nuli. Sedamdesetih godina godišnji prosek BaP u urbanim sredinama bio je manji od
1 nanogram/m3, dok je u gradovima gde postoji proizvodnja uglja koncentracija iznosila od
1 do 5 nanograma/m3.

Prva merenja benzo(a)pirena u vazduhu Beograda započeta su 1991. godine i to na šest
mernih mesta: 29. novembra, Svetog Save, Krnjači, Požeškoj, Slobodana Penezića i Goce
Delčeva. Dozvoljena vrednost benzo(a)pirena u vazduhu je tolerišuća s obzirom na mnoge
aktivnosti iz kojih se on oslobađa. Pošto je dokazana kancerogena materija srednja
godišnja vrednost kao ni kod pojedinačnih merenja ne bi trebalo da pređe 0,1 ng/m3.

8.5 ANALIZA PROSTORNE RASPODELE AEROZAGAĐENJA

Indeksi kvaliteta vazduha AQI (Air Quality Index) predstavljaju relativne bezdimenzionalne
veličine kojima se ocenjuje štetnost uticaja zagađujućih materija u vazduhu na zdravlje i
životnu sredinu. Indeks kvaliteta vazduha integriše uticaje koncentracija pojedinih
polutanata. U zavisnosti od raspoloživih merenja i svrhe AQI može sadržati dva do pet
elemenata, pa se obeležava sa AQI2, AQI3, AQI4 i AQI5. AQI5 nije obrađivan zbog
nedovoljnog obima podataka o prizemnom ozonu za potrebe prostorne raspodele. Prva
četiri indeksa, izražena jednačinom za izračunavanje, se sastoje od sledećih elemenata.

Prostorna raspodela parametara zagađenosti

Rezultati analize prostorne raspodele pojedinih parametara zagađenosti vazduha kao i
identifikacija kvaliteta vazduha po topoklimatskim zonama prikazani su u Vol.B sledećim
kartama: Karta 35. Prostorna raspodela koncentracija suspendovanih čestica (VAZDUSUS),
Karta 36. Kvalitet vazduha u topoklimatskim zonama (VAZDZONE), Karta 37. Prosečan broj
dana sa koncentracijama čađi preko GVI (VAZDUGVI) i Karta 38. Prostorna raspodela
količina aerosedimenta (VAZDUSED).

8.6 DISKUSIJA

U Beogradu je pre deset-jedanaest godina (1980-1990) na užoj teritoriji grada pored
mnogobrojnih individualnih ložišta, bilo registrovano 1.400 kotlarnica. Lokacija pojedinih
industrijskih objekata u široj gradskoj zoni, postepeni porast saobraćaja u istom periodu
doprineli su pojavi epizoda sa povećanim stepenom zagađenja vazduha. U odnosu na
dozvoljene vrednosti osnovnih zagađujućih materija u tom periodu registrovane su
koncentracije i do deset puta veće od dozvoljenih za čađ i pet do šest puta veće za
sumpordioksid.

Tokom 1990-1991. godine završeno je sprovođenje dalekovodnog grejanja uže i šire
gradske teritorije što je doprinelo da u grejnom (zimskom) periodu nestanu epizode sa
značajno povećanim koncentracijama dominantnih zagađujućih supstanci.

U periodu primene sankcija 1992-1994. došlo je do značajnog pada koncentracija svih
zagađujućih supstanci. Ispitivane supstance kretale su se u nivou koncentracija za
rekreativne površine. U to vreme emisija je smanjena na teritoriji grada za 70%.

Na osnovu vrste supstance koje se registruju u povećanim koncentracijama u užoj i široj
gradskoj zoni može se uočiti da su one poreklom uglavnom iz izduvnih gasova automobila.

U odnosu na period od pre 8 do 10 godina, kada je postojala uočljiva razlika između
zimskog i letnjeg perioda u pogledu ispitivanih supstanci (SO2 i čađ), sada se u obe sezone
beleže približne vrednosti čađi, azotdioksida, policikličnih aromatičnih ugljovodonika, teških
metala i suspendovanih čestica (PM 10). To ukazuje da je dominantni izvor zagađenja
vazduha u Beogradu saobraćaj.